Kościół parafialny w Lisowie, obecnie pozostający pod wezwaniem świętego Mikołaja biskupa, należy świątyń o bardzo starej matryce. Rubrycella z początku XX wieku podaje, że została ufundowana w 1119 r. Kościół powstał z pewnością przed 1326 rokiem, kiedy jego istnienie (jak również i parafii pod pierwotnym wezwaniem świętego Andrzeja apostoła), potwierdzają  akta Kamery Papieskiej. W tym też czasie był to zapewne kościół  drewniany. Nie była to parafia duża, w czasach króla Kazimierza Wielkiego, około 1340 roku, szacowana była na 338 wiernych, co jest wielkością przeciętną w tym czasie, w tej części Królestwa Polskiego.

Nie znamy jak dotąd osoby fundatora kościoła jak i parafii, ale nazwa osady skłania nas do tego, aby szukać go w kręgu rodziny Lisów. Kolejni właściciele, którzy zdecydowali się umieścić tu swoje rodowe gniazdo to rodzina Duninów, którym zawdzięcza Lisów budowę murowanej świątyni oraz zamianę jej patrona wraz z ponowną konsekracją Domu Bożego, co miało miejsce z pewnością przed 1598 rokiem. Największe zmiany poczynili przedstawiciele kolejnej rodziny dziedziczącej na dobrach dawniej nazywanych maleszowskimi, a mianowicie Krasińscy herbu Ślepowron. Pierwszy z spośród nich Gabriel Krasiński, któremu wdzięczni jesteśmy za największą ozdobę obecnej świątyni - Kaplicę świętej Barbary, której podziemia kryją doczesne szczątki możnej w cnoty i chwałę jej członków...

Otwórzmy zatem Księgę Dziejów...

Na naszą baczniejszą uwagę zasługuje nazwa nieodległej wsi Skrzelczyce, która podobna jest do nazwy wsi Krzelów położonej nieopodal Jędrzejowa, gdzie znajdowało się gniazdo gałęzi rodu Lisów Krzelczyckich z zamkiem do nich należącym.

Ta rycerska rodzina należy do najstarszych w naszym kraju. Nieznany z imienia protoplasta rodziny około połowy XII wieku miał trzech synów, z których jeden, również nieznany nam z imienia, miał syna Jaksę piszącego się z Miechowa (fundatora klasztoru Zakonu Stróżów Grobu Chrystusowego, żonatego z Agafą, córką słynnego Piotra Włosta; drugi z braci, Klemens żonaty z Anną, miał czterech synów: Stępotę, założyciela samodzielnej linii rodowej - Lisów, Klemensa - Gryfitów, oraz, Jana, późniejszego arcybiskupa wrocławskiego, a od około 1153 do 1165 r. arcybiskupa gnieźnieńskiego, uznawanego za głównego, jeśli nie najważniejszego, z fundatorów klasztoru cystersów w Jędrzejowie, i jeszcze Andrzeja, z którego wywodzą się wszyscy Wierzbnowie. Są to czasy około połowy dwunastego stulecia...

Rody te (tj.Gryfici i Lisowie) wywodzą się od wspólnego przodka, choć noszą różne herby. Zależność ta była widoczna podczas fundacji klasztoru cystersów w Jędrzejowie, przy tym jedni badacze skłaniają się do tego, że byli to Gryfici, inni zaś, że byli to Lisowie. Przy próbie ustalenia fundatora kościoła w Lisowie bardzo pomocną okazała się nagrobna płyta kamienna Pakosława z Mstyczowa, kasztelana krakowskiego z 1319 r., zachowana w klasztorze cystersów w Jędrzejowie. Klasztor ten, cieszący się jak wspomniano opieką przedstawicieli rodu Lisów, stał się miejscem ich pochówków. Właśnie ten Pakosław za swojego życia starał się połączyć wszystkich współrodowców pod jednym herbem ? Gryfem. Pomysł taki, aby Lisowie zostali Gryfitami ? nie spodobał się nawet jego synom, którzy na jego nagrobku nakazali wyryć herb Lis. A dziedzicami tegoż Pakosława byli: Andrzej, Otton i Piotr, wszyscy pieczętujący się Lisem. - Czy są to fundatorzy kościołów parafialnych w Lisowie i Ninostowicach (wsi położonej blisko Piotrkowic i Lisowa)? ? postaramy się wyśledzić i przedstawić - w innym miejscu.

W opisie Jana Długosza (1470-1480) we wsi Lisów znajdował się kościół drewniany p.w. św. Andrzeja, którego kolatorami byli Lisowski herbu Róża, Piotr Budkowski h. Kopaszyna, Jan Solecki (h. Ostoja). Parafia obejmowała wsie: Brudzów, Chmielowice, Skrzelczyce, Lisów, Obice, Zaborze oraz wsie klasztoru wąchockiego: Marzysz, Radomice i Wolę Łabędzką. Pleban miał do swojej dyspozycji łan w miejscu zwanym Zdrbanky, wielkie pole pod górą we wsi Bród, trzy łąki ? pierwsza zwana Małek, druga wielka pod łąką dworską (curiae), trzecia w miejscu zwanym Zdrbanky, również w Lisowie jedną zagrodę z sadzawką. Pobierał również dziesięcinę snopową z wszystkich ról kmiecych i folwarku w Lisowie, w Brudzowie ? snopową i konopną wybieraną z ról kmiecych i z ról folwarku, oraz karczmy; dalej: dziesięcinę snopową i konopną z Zaborza z łanów kmiecych, karczmy, zagród, folwarku; w Chmielowcach snopową z ról trzech folwarków; miał również dwa pola folwarczne ? pierwsze leżące wzdłuż drogi z Szydłowa i łąki dworskiej (curiae), drugie zaś obok tej drogi ? z których to dziesięcina oddawana była kościołowi w Łukowej (koło Chęcin); z ról dworskich (unicum praedium militarne) w osadzie Sczepyecz położonej w parafii pińczowskiej; z ról folwarcznych w osadzie Myedzwne, nieznanej parafii; podobnie z Budkowa, wsi należącej do Jana Budkowskiego h. Kopaszyna, nieznanej parafii, z Solca, nieznanej parafii. Niegdyś pleban pobierał dziesięcinę z wsi Pusta Maleszówka, lecz aktualnie oddawana była do piotrkowickiej parafii. Wymieniony został rektor kościoła Jan, który miał do swojej dyspozycji karczmę z rolą i sadzawką ? co daje powód, że mogła we wsi tej funkcjonować szkoła parafialna.W roku 1529 kościół parafialny p.w. św. Andrzeja w Lisowie znajdował się w dekanacie kijskim. Obejmował swoim zasięgiem wsie: Brudzów, Chmielowice, Lisów, Obice, Skrzelczyce i Zaborze; dziesięcina otrzymana była jeszcze z położonych w Opoczyńskiem wsi - Budków, Popławy i Prymusowa Wola.

W opisie tym nie znajdujemy opisu wsi Maleszowa, nie jest również wspomniane, gdzie znajduje się rodowa siedziba dziedzica i kolatora miejscowego kościoła... Przyjrzyjmy się zatem wsi Maleszowa, gdzie znajdują się reszty zamku na wyspie. Obiekt ten jak dotąd nie przebadany, jest zapewne poszukiwanym domem pańskim.

Nazwa wsi zapisywana była w przeszłości jako: Maleszow (1365), Pusta Malyechowka (1470-1480), Maleszowa (1540), a pochodzić ma od staropolskiego imienia Malesz. Pierwsza źródłowa wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu króla Kazimierza Wielkiego z roku 1365, w którym wzmiankowany jest Wierzbięta piszący się de Maleszow, obdarowany przez króla wsią Łętownia. Następnie jako właściciele wsi występują: w 1388 r. Jan z Maleszowa, a w 1397 r. Jarosław z Maleszowej. Wspomniany wyżej Wierzbięta pochodził z rodu Gryf, około 1360 r. był dziedzicem wsi Branice, Stryjowa, Wolicy, Zimnego Brzegu i Szczorowa, które to wsie król Kazimierz Wielki przeniósł na prawo średzkie. Wydaje się więc, że wielce prawdopodobnym jest to, że dwór dziedziców Lisowa pozostał w zasięgu parafii lisowskiej, zaś folwarki oraz wieś z niewyjaśnionych powodów dołączona została do parafii w Piotrkowicach.

Co najmniej od początku XV wieku w interesującej nas okolicy swoje majętności mieli przedstawiciele rodu Łabędziów. - I  tak oto żyjący wtedy Stanisław piszący się ze Zbożenny, w 1414 r. drugiej swojej żonie Małgorzacie posag zabezpieczony na swoich dobrach, ona zaś w tymże roku zakupiła od swych krewnych dobra Maleszowa za 300 grzywien. Stanisław miał z nią synów: Dersława, Andrzeja i Pawła. Po śmierci Pawła zaszłej ok. 1444 r. pozostali bracia podzieli się spadkiem po ojcu. Z nich Dersław, używający już nazwiska Zbożeński, przed 1437 r. zabezpieczył swojej żonie Małgorzacie posag, a w 1445 r. sprzedał Maleszową Andrzejowi z Goździkowa - również z rodu Łabędziów.

Tymczasem w spisie poborowym powiatu chęcińskiego z 1508 r. dziedzicem klucza ziemskiego złożonego z wsi: Brod, Gorky, Malyeschow wymieniony jest szlachcic Maliszowski. Wedle ustaleń Marii Gangi, mógł to być Stanisław Maleszowski h. Gryf, wzmiankowany w 1540 r. Wówczas to we wsi Maleszowa wzmiankowany został dwór (curia) i folwark (oraz 13 kmieci osadzonych na półłankach, dwóch zagrodników, karczma, 2 sadzawki w lesie, młyn, bory, łąki, lasy z barciami; w spisie z 1573 r. w części dworskiej było 3 łany, jeden zagrodnik i dwóch chałupników).
Stanisław Maleszowski, bohater walk z Turkami, Tatarami i Wołochami, pochowany został po swojej śmierci w 1555 r. w krakowskim kościele Świętej Trójcy. Jego córka, Anna z Maleszowskich, wraz ze swoją ręką wzniosła swoje części majątku Maleszowa w dom swojego męża, Jana Gałeckiego herbu Junosza, który w 1576 r. sprzedał dobra maleszowskie wojewodzie płockiemu, Stanisławowi Krasińskiemu herbu Ślepowron.

Główna część majątku należała do Barbary z Lisowskich h. Róża, która wniosła wraz ze swoją ręką w dom Duninów h. Łabędź, wychodząc za Piotra. Ich synem był Krzysztof, kanonik gnieźnieński i poznański w 1549 r. W roku 1536 r. dziedzicem Lisowa został Jakub Dunin. Żonaty był z Katarzyną Charzewską, córką Mikołaja, a dziećmi ich byli: Marcin, Mikołaj, Sebastian, Jan Kacper. W 1568 r. bracia, którzy wcześniej - w 1565 r. dostali już po części dóbr ojcowskich - dokonali podziału schedy po zmarłym swym ojcu, czyli klucza maleszowskiego vel lisowskiego, złożonego z wsi: Brody, Celin, Górek, Grabowca, Gumienic, Karzenic, Komornik, Lisowa, Ługów, Maleszowej, Maleszówki, Minostowic, Piotrkowic, Skrzelczyc, Strażniowa, Trzcianki i Znojowa.

W roku 1571 Mikołaj Dunin, zapewne w obliczu spodziewanej śmierci zapisał swojej żonie Annie Wielkanocnej 2400 florenów posagu i wiana, zaś część swoje dziedziczne dóbr Lisów darował swemu bratu Sebastianowi. W roku 1573 jako właściciele działów klucza występują Kacper i Sebastian - Duninowie. Przedstawiciele rodu Łąbędziów.

W okolicy tak właśnie zasiedlonej około 1576 r. pojawił się Stanisław Krasiński. Nabył od poprzednika dobra maleszowskie (Brody, Górki, Maleszową), z zamiarem stworzenia własnego gniazda, a z pewnością w niedługim czasie zainteresował się również kościołem parafialnym. Nie był on jednak autorem budowy murowanego kościoła w Lisowie. Przeczy temu fakt następujący: gdy zmarł (1 lutego 1617), nie został pochowany w Lisowie, a w Krasnem, rodowej kaplicy grobowej, gdzie jego współrodowiec Jan Kazimierz wystawił grobowiec (ma również pomniki grobowe od małżonki w katedrze płockiej oraz kościele parafialnym w Łomży, wystawiony przez syna Ludwika).
Kim zatem był ten, który wydał swoje fundusze na tak kosztowne przedsięwzięcie? Wydaje się nam, że fundację murowanej świątyni należałoby przypisać rodzinie Łabędziów, może Jakubowi, a ukończenie prac Mikołajowi, Duninom. Wizytacja z 1598 r. znajduje kościół pod wezwaniem świętego Mikołaja biskupa, zatem kościół był niedawno na nowo konsekrowany, co związane było z jego przebudową - z budynku drewnianego na murowany.

Niedługo potem ród Korwinów Krasińskich skupi wszelkie działy majątkowe wokoło i będzie dziedziczył na dobrach Maleszowa aż do XVIII wieku. Stanisław Krasiński (ok. 1558-1617), syn Andrzeja, wojewoda płocki, w młodości podróżował, po około 1576 r. kupił dobra Maleszowa, ale dopiero od 1583 r. rozpoczął własna karierę - został chorążym płockim, a 1586 r. kasztelanem ciechanowskim. W okresie bezkrólewia po Stefanie Batorym stanął murem za Anną Jagiellonką i przyczynił się do wyboru Zygmunta Wazy na króla polskiego. Odtąd rozwój jego kariery przybrał na sile. Żonaty był dwukrotnie ? w 1583 r. z Małgorzatą Starozrębską (Sobiejuską) a 1590 r. z Anną Michowską. Pozostawił z tych małżeństw pięć córek i dziesięciu synów.
Pochowany został, jak pamiętamy, w mauzoleum rodzinnym pod kościołem w Krasnem. Po śmierci ojca, Stanisława Krasińskiego, czwarty jego syn Gabriel Krasiński (był bratem Ludwika i Jana Kazimierza), założył nową gałąź rodowa Krasińskich, zdecydował się zatem na wzniesienie rodowego mauzoleum w Lisowie. Kaplica ta jest ufundowana została w 1645 r., dobudowano ją do nawy od strony północnej, a wnętrze jej oświetlone jest przez trzy okna, na sklepieniu herb umieszczony herb Krasińskich.
Majtek ziemski Maleszowa objął po nim syn Gabriel Krasiński. Z woli ojca, zapoczątkował sandomierską gałąź rodu z zamkiem w Maleszowej oraz kościołem w Lisowie. Był czwartym synem Stanisława Krasińskiego, wojewody płockiego i Anny Michowskiej. Zasiadał w krześle senatorskim - w 1641 r. otrzymał od brata Jana Kazimierza starostwo nowokorczyńskie, a w 1654 r. był kasztelanem płockim, służył mężnie Ojczyźnie prowadząc walkę w wojnach na Ukrainie ? w 1651 r. pod Beresteczkiem, w 1656 r. pod okupowaną przez Szwedów Warszawą, a w 1657 r. również pod Krakowem. Wszedł do historii literatury polskiej, jako autor wydanej niedawno drukiem wierszowanej kroniki z lat 1655-1669 pod tytułem: Taniec Rzeczypospolitej Polskiej... . Żonaty był około 1642 r. z Zofią Lanckorońską, podkomorzanką sandomierską (zm. 1650), z która miał synów Gabriela, podkomorzego płockiego i starostę nowokorczyńskiego zmarłego bezdzietnie po 1668 r., Mikołaja, kasztelana małogoskiego oraz sześć córek. Wedle niektórych herbarzy ożenił się raz jeszcze ? z przedstawicielką rodziny Szembeków. Przekazany przez niego synowi Mikołajowi klucz majątkowy obejmował wsie: Brody, Gródek(? chyba Gorki, albo sprawa dotyczy Gródka w Krakowie, terenu klasztoru), Lisów i Maleszową; zmarł po dłuższej chorobie 12 VIII 1676 r. (nie było go już na elekcji w 1674 r.), pochowany został, jako pierwszy w kaplicy św. Barbary w Lisowie.

Przy braku jakichkolwiek badań archeologicznych i architektonicznych przeprowadzonych na terenie dworskim, pozwolimy sobie jednak jemu właśnie przypisać zasadniczą przebudowę istniejącej siedziby (dworu/zamku) w Maleszowej, co stać się mogło między 1617 a 1629 rokiem. Zaświadcza o tum zachowana (w części) poświadczeniowa) tablica kamienna z napisem, w którym wymieniony jest jako wojewodzic, czyli syn wojewody...

Jego syn Mikołaj Krasiński, do senatu wstąpił jako kasztelan małogoski (1694-1706). W roku 1703 r. dobra przez niego odziedziczone obejmowały wsie: Komorniki, Kuźnice, Lisów, Maleszowa, Skrzelczyce, Zagajów leżące w powiecie chęcińskim, oraz w wiślickim: Celiny, Radomice, Grębów, Gumienice, Straszna, Wola.
Mikołaj żonaty był z Katarzyną z Derszniaków herbu Jelita (Aleksander, jej ojciec, był również kasztelanem małogoskim (1668-1684). Miał z nią trzy córki ? Teofilę zakonnicę, Franciszkę, Barbarę, wydaną za Czernego, kasztelanową sądecką; oraz trzech synów, z których Jan profess w zakonie cystercyeńskim, Stanisław miał za sobą Teresę Ożarowską, kasztelankę sanocką.
Aleksander Krasinski, cześnik sandomierski (1713), chorąży sandomierski (1714), kasztelan wiślicki (1724), żonaty był ze wspomnianą Salomeą z Trzcińskich około 1718 r., z tego świata zszedł w 1730 roku. Miał on synów: Stanisława, Wojciecha (zmarł bezpotomnie), Józefa (zmarł bezpotomnie), oraz dwie córki Zofię wydaną za 1. Jana Tarło, wojewodę sandomierskiego, 2? Antoniego Lubomirskiego, kasztelana krakowskiego, oraz Barbarę. Klucz majątkowy był w rękach Aleksandra hrabiego Krasińskiego obejmował wsie: Brody, Górki, Grabowiec, Gumienice, Komorniki, Lisów, Łazy, Maleszówki, Minostowice, Piotrkowice, Skrzelczyce, Suliszów, leżące w powiecie chęcińskim, oraz Gumienice w ziemi wiślickiej.
Stanisław, dziedzic Maleszowej i Węgrowa, syn Aleksandra, szambelan królewski (1752), starosta ujski (1727), nowokorczyński (1742 ? do śmierci), przasnyski (1752), żonaty był około 1739 r. z Anielą z Humiecką, wojewodziną podolską. Zmarł 22 V 1762 r. i pochowany jest w Piotrkowicach, w krypcie pod kaplicą zwaną Loreto przez się wystawionym, część zaś jego zwłok pochowano w grobie Krasińskich w Lisowie. Był to ostatni przedstawiciel Krasińskich wywodzących się z Gabriela Krasińskiego. Postawił cztery córki: Franciszka dostała się w małżeństwo Karolowi księciu kurlandzkiemu, synowi Augusta III Króla Polskiego, nn. (Zofię ? przyp. DK) za Wodzickim starostą grzybowskim, nn. (Barbarę ? przyp. DK) za Świdzińskim starostą rawskim, nn. (Marii vel Mariannie ? przyp. DK) za hrabią Tarnowskim.
Z nich najsłynniejsza jest Franciszka Krasińska.

Budynek kościoła, datowany przez nas ostrożnie na okres po połowie XVI w., dotrwał do XVIII w.,  następnie uległ pożarowi w 1740 r., po czym został odbudowany w 1746, powiększony w latach 1912-1913, odnowiony w 1920 r., a podczas drugiej wojny światowej silnie uszkodzony. Zachowała się do naszych czasów w zasadzie murowana kaplica poświęcona pamięci Świętej Barbary datowana na 1645 rok, będąca miejscem spoczynku kilku pokoleń rodu Krasickich, gałęzi wywodzącej się od Gabriela Krasińskiego, syna Stanisława...

Tekst napisał i zamieścił

Dariusz Kalina

Oddział Terenowy

Narodowego Instytutu Dziedzictwa

w Kielcach

----------------------------------------------

Na ten temat - zapraszam do lektury książki:

D. Kalina, R, Mirowski, Pierzchnica i okolice, Kielce-Pierzchnica 2010.